Transformacja energetyczna to kluczowy komponent strategii na rzecz zrównoważonego rozwoju. Jest to też główne wyzwanie dla decydentów. W ostatnich latach na skutek napięć geopolitycznych, szczególnie działań Rosji, równie istotne stało się zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego.
Autorem felietonu jest prof. zw. dr hab. Marta Postuła - dyrektor Centrum Przedsiębiorczości, kierownik Pracowni Zarządzania Finansami Przedsiębiorstw na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, profesor Akademii Leona Koźmińskiego; od 1999 r. związana z sektorem administracji publicznej, w 2013 r. uzyskała tytuł doktora habilitowanego nauk ekonomicznych w dyscyplinie finansów; autorka publikacji książkowych z dziedziny finansów publicznych; była przedstawicielem Polski w grupie ds. jakości finansów publicznych przy Komisji Europejskiej; brała udział w pracach grupy roboczej Senior Budget Officials przy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
Efektywne wykorzystanie zasobów
W tym kontekście kluczowe jest efektywne wykorzystanie zasobów finansowych, zarówno prywatnych jak i publicznych, aby sprostać wyzwaniom i realizować cele zrównoważonego rozwoju. Ta efektywność jest też elementem globalnego procesu łagodzenia zmian klimatycznych, jak również odpowiedzi na makroekonomiczne i geopolityczne wyzwania. W Europie polityka energetyczna i działania na rzecz zrównoważonego rozwoju do 2050 roku są ściśle związane z ambicjami Unii Europejskiej.
Obecne, nawet gorące, dyskusje dotyczące polityki rolnej w krajach członkowskich, mimo różnic opinii, nie podważają potrzeby transformacji energetycznej. W ostatnich kilku latach w Europie widoczny jest pozytywny trend w inwestycjach w odnawialne źródła energii. Wiadomo, że niezbędne są duże zasoby finansowe, żeby móc je zrealizować i utrzymać pozytywną tendencję zwiększenia pozyskania energii ze źródeł odnawialnych.
Eksperci Komisji Europejskiej podkreślają, że roczne inwestycje w energię odnawialną muszą się podwoić do 2050 roku, by spełnić cele klimatyczne. To wymaga mobilizacji odpowiedniego kapitału, by przyspieszyć przejście UE na gospodarkę niskoemisyjną. Warto zaznaczyć, że często są to dodatkowe inwestycje, co wymusza głębokie przemyślenia w zakresie wydatków publicznych i aktywnego wsparcia ze strony rynku kapitałowego.
Bez tego osiągnięcie celów klimatycznych jest niemożliwe. Decydenci, inwestorzy i instytucje finansowe powinni wspólnie szukać rozwiązań instytucjonalnych, prawnych i finansowych, które umożliwią transformację energetyczną. Ważne jest, by pamiętać o różnych oczekiwaniach: inwestorzy kierują się stopą zwrotu, a sektor publiczny musi przestrzegać szeregu zasad fiskalnych. Dlatego konieczne jest znalezienie swoistego kompromisu między celami ekologicznymi a ekonomicznymi. Zgodnie z planami, 20% wydatków z budżetu UE jest przeznaczone na wspieranie celów klimatycznych, przy czym wszystkie programy w tej dziedzinie mają wspierać realizację mechanizmów bezzwrotnych i pożyczkowych.
Planowane wsparcie bezzwrotne na kolejne lata jest imponujące i odgrywa kluczową rolę w politykach transformacji energetycznej. Dostępne środki z następnego długoterminowego budżetu UE oraz z unijnego instrumentu naprawczego Next Generation EU stanowią istotne źródło finansowania tej transformacji, zwłaszcza w Polsce. Szczególnie ważne jest to w ostatnich miesiącach, kiedy Polska uzyskała dostęp do środków z KPO, co jest dużym sukcesem. Teraz kluczowe jest efektywne i szybkie wykorzystanie tych środków do przyspieszenia transformacji energetycznej, z uwzględnieniem istniejących ograniczeń infrastrukturalnych, jak np. zdolności przesyłowe.
Skąd wziąć pieniądze
Publiczne pożyczki oferują niższe koszty finansowania, np. przez dopłaty do oprocentowania lub możliwość częściowego umorzenia długu, co często pozwala na realizację projektów o wyższym ryzyku, które mogłyby nie znaleźć finansowania na rynku prywatnym. W Polsce tego rodzaju pożyczki dostępne są w ramach programów wsparcia zarządzanych przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, które obecnie poddawane są rewizji i modyfikacją. Kluczową kwestią jest możliwość weryfikacji ekologicznych korzyści inwestycji. Działania te są realizowane przez system bankowy, fundusze ekologiczne i inne wyspecjalizowane instytucje - banki rozwoju.
Banki rozwoju zapewniają kapitał dla skomplikowanych, kapitałochłonnych projektów wymagających specjalistycznej wiedzy i generujących pozytywne efekty zewnętrzne dla całej gospodarki, np. przyczyniające się do łagodzenia zmian klimatu poprzez redukcję emisji CO2, jak w przypadku inwestycji w odnawialne źródła energii. Ich rola obejmuje również podejmowanie większego ryzyka kredytowego w finansowaniu projektów energetycznych, niż mogłoby to robić większość innych instytucji finansowych, szczególnie tam, gdzie społeczne korzyści przewyższają prywatne zyski.
W Unii Europejskiej banki rozwoju o charakterze ponadnarodowym, takie jak Europejski Bank Inwestycyjny, Bank Rozwoju Rady Europy czy Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, dynamicznie finansują projekty energetyczne. Sumując bilanse wszystkich publicznych banków rozwoju, w tym wielostronne, regionalne, i krajowe - te ostatnie będące największe - wartość ich aktywów przekracza 70% wartości aktywów całego amerykańskiego sektora bankowego. Po kryzysie finansowym 2007-09, kryzysie związanym z COVID-19, oraz kryzysie energetycznym wywołanym agresją Rosji na Ukrainę, banki rozwoju doświadczają renesansu i są coraz bardziej doceniane za ich rolę w zapewnianiu finansowania antycyklicznego oraz długoterminowego.
Dzięki możliwości udzielania długoterminowych pożyczek przy niższych oczekiwaniach zwrotu, a także gromadzeniu specjalistycznej wiedzy, banki rozwoju mogą wspierać rozwój zrównoważony poprzez finansowanie kluczowych działań. Łącząc swoje zasoby finansowe z sektorem prywatnym, pomagają wypełnić luki w wiedzy i zasobach, odgrywając cenną rolę w promowaniu polityki zrównoważonego rozwoju. Ich działanie antycykliczne ma kluczowe znaczenie w wspieraniu inwestycji, innowacji, tworzenia miejsc pracy i wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w okresach spadku prywatnych pożyczek. W ten sposób, banki rozwoju mogą łagodzić niepewność finansowania i przeciwdziałać stagnacji gospodarczej lub niskiemu wzrostowi.
Szacuje się, że publiczne banki rozwoju finansują około 10% globalnych inwestycji, co nie wyczerpuje ich pełnego potencjału. W obliczu znacznych niezaspokojonych potrzeb finansowych w dziedzinie polityki energetycznej, istnieje możliwość zwiększenia ich roli przez eskalację skali pożyczek, poprawę warunków kredytowania i intensyfikację współpracy w ramach „systemu banków rozwoju”. W Polsce funkcję banku rozwoju pełni Bank Gospodarstwa Krajowego, przy czym trwa obecnie dyskusja na temat rozszerzenia zakresu jego działań, szczególnie w świetle środków dostępnych w ramach KPO, na projekty związane z efektywnością energetyczną i innymi inicjatywami transformacji energetycznej realizowanymi na pograniczu sektora publicznego i prywatnego.
Transformacja energetyczna a rynek kapitałowy
Oprócz zaangażowania instrumentów finansowych będących w dyspozycji szeroko rozumianego sektora publicznego również wykorzystanie rynków kapitałowych ma kluczowe znaczenie dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju i realizowania zdefiniowanych w jego ramach celów, w szczególności w zakresie przeprowadzenia skutecznej transformacji energetycznej. Rynek kapitałowy, oferujący instrumenty własnościowe i dłużne na warunkach komercyjnych, może być kluczowym „aktorem” w osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju oraz w finansowaniu związanych z nim inwestycji.
Ostatnie dziesięciolecie przyniosło dynamiczny wzrost liczby produktów finansowych skoncentrowanych na zrównoważonym rozwoju, obejmujących różnorodne klasy aktywów, jak również pojawienie się podmiotów specjalizujących się w inwestycjach w takie instrumenty. Inwestorzy są też coraz bardziej przekonani, że zwrot ku zrównoważonym inwestycjom niekoniecznie oznacza dodatkowy koszt, a raczej szansę. W ostatnich latach główni dostawcy funduszy i właściciele aktywów, czego przykładem mogą być BlackRock (Stany Zjednoczone) i norweski rządowy fundusz emerytalny, podjęły i wciąż kontynuują działania w kierunku zintensyfikowania wysiłków na rzecz zrównoważonych inwestycji, na przykład ogłaszając zbycie aktywów związanych z emisją dwutlenku węgla z ich portfeli.
Również w przypadku finansowania z rynku kapitałowego o charakterze dłużnym widoczny jest w ostatnich latach dynamiczny wzrost. Zielone obligacje stanowią innowacyjną metodę finansowania energii odnawialnej, umożliwiając kierowanie znaczących globalnych środków finansowych w projekty związane z odnawialną energią i innymi zielonymi inwestycjami. Ich rosnąca rola i znaczenie podkreśliła przewodnicząca Komisji Europejskiej, Ursula von der Leyen, w swoim pierwszym orędziu o stanie Unii, zapowiadając zamiar pozyskania 30% z 750 mld euro, planowanych do wypożyczenia w ramach funduszu naprawczego Next Generation EU, za pośrednictwem zielonych obligacji. Ten instrument staje się kluczowym narzędziem finansowania transformacji energetycznej, zyskując na znaczeniu również w kontekście regulacji na szczeblu europejskim.
Rozwijający się rynek zielonych obligacji napotyka jednak na wyzwania, takie jak skalę emisji, płynność rynku oraz konieczność weryfikacji ekologicznej wartości projektów, by przeciwdziałać ryzyku "greenwashingu", jak wskazuje Europejski Trybunał Obrachunkowy (2021). Zielone obligacje łączą więc cechy typowe dla produktów finansowych z wymogami niefinansowego raportowania, co podkreśla ich kompleksowy charakter. W ujęciu globalnym wartość wyemitowanych i pozostających do spłaty przez różne grupy emitentów papierów dłużnych finansujących cele zrównoważonego rozwoju wyniosła na koniec 2022 r. 3,3 bln USD.
Aby sektor finansowy mógł efektywnie pełnić swoją funkcję jako źródło stabilnego i długoterminowego finansowania transformacji energetycznej, konieczne są dalsze działania mające na celu m.in. dążenie do zmniejszania ryzyka o charakterze systemowym, regulacyjnym wpływającego na finansowanie inwestycji energetycznych; rozbudowę systemu zbierania i udostępniania informacji środowiskowych wspierającego długoterminowe i zrównoważone inwestycje, zbudowanie systemu pozwalającego na podział ryzyka między sektorem publicznym i prywatnym w przypadku realizacji strategicznych, kapitałochłonnych inwestycji energetycznych np. poprzez stosowanie mieszanych mechanizmów finansowania.
Racjonalna polityka zrównoważonego rozwoju i towarzysząca jej transformacja energetyczna wymagają finansowego wsparcia od wszystkich uczestników gospodarki – rządów, rynków, a także sektora finansowego. To kluczowe, gdyż największe inwestycje w ekologię muszą uwzględniać równowagę między działalnością gospodarczą, dobrobytem społecznym i potrzebami przyszłych pokoleń. Świat, w tym Polska, przekonał się o tym wyraźnie w ciągu ostatnich lat. Zaangażowanie sektora publicznego i efektywne wykorzystanie jego zasobów są kluczowe dla wspierania zrównoważonego rozwoju i stanowią jedno z głównych źródeł finansowania niezbędnych inwestycji. Sukces tych działań zależy od odpowiedniego doboru instrumentów wsparcia i skutecznego zarządzania ryzykiem realizacji inwestycji w ramach transformacji energetycznej
Prof. zw. dr hab. Marta Postuła
