Pierwsze polskie biuro podr贸偶y Orbis otworzy艂o si臋 2 lutego 1920 r. we Lwowie. Wtedy to bankierzy Adam Liptay i J贸zef Radoszewski, prawnicy i pos艂owie Aleksander Skarbek, Ozjasz Wasser i Ernest Adam oraz doktor W艂adys艂aw Kes艂owicz za艂o偶yli 鈥瀒nstytucj臋 czysto prywatn膮鈥�. Tak te pocz膮tki opisa艂 w wydanej jeszcze przed II wojn膮 艣wiatow膮 pracy 鈥濨iura podr贸偶y w zarysie historycznym i organizacyjnym鈥� Tadeusz Dzieko艅ski. Wyja艣ni艂, 偶e 鈥瀋harakter i cechy narodowego biura podr贸偶y Orbis uzyska艂 w 1933 r., z chwil膮 przej艣cia na w艂asno艣膰 Banku PKO鈥�.
W ci膮gu pi臋ciu lat Orbis rozwin膮艂 sie膰 28 filii w ca艂ym kraju. Biuro opr贸cz sprzeda偶y bilet贸w kolejowych i rezerwacji nocleg贸w zacz臋艂o te偶 organizowa膰 pierwsze wycieczki tematyczne, m.in. pielgrzymki do Cz臋stochowy oraz zagraniczne wyprawy nad Morze Czarne.
Opr贸cz organizowania wypoczynku pracownicy Orbisu mieli te偶 inne obowi膮zki. Musieli bowiem, jak wynika np. z publikacji Dzieko艅skiego, sprzedawa膰 bilety (zar贸wno na samolot, jak i autobus oraz tramwaj), za艂atwia膰 formalno艣ci paszportowe i celne, organizowa膰 wymian臋 pieni臋dzy i pomaga膰 w innych formalno艣ciach bankowych zwi膮zanych z podr贸偶膮. Sprzedawali ponadto bilety do teatru, wynajmowali lokale, musieli dopilnowa膰 wys艂anie baga偶u i wykupienie polisy ubezpieczeniowej.
Nie dziwi wi臋c, 偶e do obs艂ugi tych wszystkich zlece艅 do 1939 r. zatrudniano ok. 500 agent贸w, a same tylko orbisowskie hotele dysponowa艂y, imponuj膮cymi jak na tamte czasy, 360 pokojami - czytamy w 鈥濱nformatorze Turystycznym Orbisu鈥�.
Na tle podobnych biur w innych krajach Orbis chyba nie wypada艂 najgorzej. Tak przynajmniej przedstawia艂 to biuletyn 鈥濼urystyka鈥�, kt贸ry w 1934 r. chwali艂 narodowego operatora, 偶e 鈥瀘dgrywa w mi臋dzynarodowych obradach turystycznych pierwszorz臋dn膮 rol臋鈥�.
Do 1939 r. biuro obs艂u偶y艂o ponad 5 mln podr贸偶nych. Dobr膮 pass臋 przerwa艂 wybuch II wojny 艣wiatowej. Wi臋kszo艣膰 maj膮tku zosta艂a zniszczona lub skonfiskowana. Dotyczy艂o to np. hoteli przej臋tych przez Wehrmacht. Zdarza艂o si臋 r贸wnie偶, 偶e Niemcy wykorzystywali turystyczn膮 infrastruktur臋 Orbisu, aby w jej miejsce wprowadzi膰 w艂asne firmy. Dzia艂ania takie podj臋to np. w Krakowie, gdzie funkcje polskiego operatora przej臋艂o Das Mitteleurop盲ische Reiseb眉ro (MER), czyli niemiecki konkurent Orbisu.
Jak czytamy w 鈥濳rakauer Zeitung鈥�, zajmowa艂o si臋 ono 鈥瀦akupem bilet贸w na przewozy w Generalnym Gubernatorstwie oraz wystawianiem bilet贸w na przejazdy do i w obr臋bie Rzeszy鈥�, a nawet realizowa艂o wyjazdy 鈥瀗a S艂owacj臋 pod warunkiem uzyskania odpowiedniego zezwolenia walutowego鈥�.
Niemcom nie uda艂o si臋 jednak zamkn膮膰 ca艂ego Orbisu i w czasie wojny mog艂y funkcjonowa膰 zagraniczne oddzia艂y w Londynie, Nowym Jorku i Tel Awiwie. Zachowa艂y one wzgl臋dn膮 ci膮g艂o艣膰 operacyjn膮 i s艂u偶y艂y polskim emigracyjnym 艣rodowiskom oraz wsp贸艂pracowa艂y z aliantami. To w艂a艣nie dzi臋ki ich aktywno艣ci by艂o mo偶liwe utrzymanie nieprzerwanych kontakt贸w z zagranicznymi kontrahentami i ocalenie cz臋艣ci dokumentacji oraz kapita艂u.
Wznowienie dzia艂alno艣ci Orbisu nast膮pi艂o jeszcze przed zako艅czeniem dzia艂a艅 zbrojnych w Europie. Ju偶 13 grudnia 1944 r. na terenach wyzwolonych przez Armi臋 Czerwon膮 w Lublinie utworzono Pa艅stwowe Biuro Podr贸偶y Orbis pod auspicjami Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
Inicjatywa mia艂a charakter polityczny 鈥� nowa w艂adza dostrzeg艂a w turystyce nie tylko potencja艂 gospodarczy, ale i narz臋dzie propagandowe oraz 艣rodek kontroli nad ruchem obywateli i cudzoziemc贸w. Pa艅stwowe biuro przej臋艂o nazw臋, cz臋艣膰 personelu i resztki infrastruktury przedwojennej sp贸艂ki, ale funkcjonowa艂o ju偶 w zupe艂nie nowym porz膮dku ustrojowym. Faktyczne dzia艂ania rozpocz臋to w pierwszych tygodniach 1945 r., kiedy front przesun膮艂 si臋 na zach贸d i mo偶liwe sta艂o si臋 otwieranie biur w kolejnych miastach. Najpierw uruchomiono najwa偶niejsze przedstawicielstwo w Warszawie, a wkr贸tce oddzia艂y terenowe w Krakowie, 艁odzi, Katowicach i Gda艅sku.
Prze艂om lat 50. i 60. to czas du偶ej transformacji Orbisu. Wraz z nacjonalizacj膮 prywatnych biznes贸w przedsi臋biorstwo przej臋艂o liczne pensjonaty i restauracje. Uruchomiono te偶 obs艂ug臋 wagon贸w sypialnych i restauracyjnych oraz przy艂膮czono dziewi臋膰 najlepszych hoteli, m.in. warszawski Hotel Europejski czy sopocki Grand Hotel. Tak stworzono fundamenty najwi臋kszej w kraju sieci noclegowej, kt贸ra pod koniec lat 60. liczy艂a ju偶 23 plac贸wki. Baz臋 t臋 wci膮偶 rozwijano i w pocz膮tkach lat 70. Orbis sta艂 si臋 w艂a艣cicielem tak偶e nowoczesnych obiekt贸w, inspirowanych zachodnimi trendami architektonicznymi. W stolicy by艂 to hotel Forum (dzi艣 Novotel Warszawa Centrum), w Katowicach hotel Silesia (rozebrany w 2019 r.), a w Lublinie hotel Unia (obecnie Hotel Mercure Lublin Centrum).
Korespondowa艂o to z peerelowsk膮 鈥瀔ultur膮 wypoczynku鈥�, w my艣l kt贸rej ka偶dy obywatel mia艂 prawo do relaksu. A przy tym nie musia艂 zastanawia膰 si臋, co zrobi膰 z wolnym czasem. Bo ten 鈥� jak w 1965 r. pisa艂a Miros艂awa Perzy艅ska redaktorka 鈥炁粂cia Warszawy鈥� 鈥� spada 鈥瀦nienacka, stawiaj膮c przed wszystkimi nieprzygotowanymi psychicznie pe艂ne rozterki pytanie: co pocz膮膰 z sob膮 w dniu wolnym od pracy zawodowej鈥�.
Niekt贸re hotele Orbisu ze wzgl臋du na sw贸j wysoki standard stanowi艂y w PRL-u wyznacznik luksusu. Tak膮 opini臋 jeszcze bardziej umacnia艂 fakt, 偶e przewa偶nie tylko w nich zatrzymywa艂y si臋 goszcz膮ce w Polsce wa偶ne osobisto艣ci polityczne i arty艣ci. W sopockim Grand Hotelu byli to np. Charles de Gaulle, Fidel Castro, Marlena Dietrich i Greta Garbo.
Legend臋 hoteli Orbisu ugruntowa艂y te偶 filmy - kryminalne i komediowe. To w nich osadzone zosta艂y akcje niekt贸rych odcink贸w serialu 鈥�07 zg艂o艣 si臋鈥�. We wroc艂awskim kr臋cony by艂 film 鈥濿ielki Szu鈥�, a w komedii 鈥濵i艣鈥� goniec z wytw贸rni film贸w kaza艂 si臋 zawie藕膰 pod warszawski hotel Victoria, 偶eby pokaza膰, 偶e sta膰 go na obiad w tamtejszej restauracji.
Orbis, jako 偶e w nazwie mia艂 艂aci艅skie s艂owo 鈥炁泈iat鈥�, tak偶e w czasie PRL oferowa艂 wycieczki zagraniczne. O ile kto艣 by艂 zamo偶ny i uprzywilejowany, m贸g艂 z biurem uda膰 si臋 w podr贸偶 na pok艂adzie TSS 鈥濻tefan Batory鈥�. Statek ten nie tylko regularnie p艂ywa艂 na linii p贸艂nocnoatlantyckiej, ale te偶 realizowa艂 rejsy turystyczne po Ba艂tyku i Morzu P贸艂nocnym, a nawet na bardziej egzotycznych trasach, np. na Karaiby.
Mniej zamo偶nym pozostawa艂y tzw. demoludy, np. W臋gry, Bu艂garia czy Jugos艂awia. Ilustracja Jerzego Ciszewskiego 鈥濩isa鈥� z satyrycznego tygodnika 鈥濻zpilki鈥� pokazuje, jak mog艂a wygl膮da膰 taka orbisowska wycieczka. Oto tury艣ci wracaj膮 do kraju wyposa偶eni nie tylko w walizki z wakacyjn膮 aprowizacj膮, ale i z towarami na wymian臋: r臋cznikami, mandarynkami, a nawet rudami metali. Z Polski wywo偶ono za艣 kryszta艂y, zegarki, ale te偶 rajstopy czy konserwy. Dla wielu os贸b wyjazd z Orbisem by艂 tylko pretekstem do takiego handlu. Celnicy, cho膰 nie zawsze, przymykali na to oko, bo w ten spos贸b do kraju dociera艂y dobra, z kt贸rych zakupem zmonopolizowany przez pa艅stwo handel nie umia艂 sobie poradzi膰.
Po 1989 r. firma stan臋艂a wobec konieczno艣ci transformacji. Utrata monopolu i zmiana oczekiwa艅 klient贸w zmusi艂y Orbis do przeobra偶e艅. W latach 90. rozpocz臋to prywatyzacj臋 i sp贸艂ka podzieli艂a si臋 na segment turystyczny oraz hotelarski. Cz臋艣膰 turystyczna, mimo pr贸b modernizacji, zacz臋艂a traci膰 pozycj臋 na rynku, przegrywaj膮c z nowymi operatorami. Inaczej potoczy艂y si臋 losy zarz膮dcy bazy hotelowej. Plac贸wki, dzi臋ki partnerstwu z mi臋dzynarodowymi sieciami, utrzyma艂y wysoki standard i pozosta艂y rozpoznawaln膮 mark膮. Dzi艣 jednak nazwa 鈥濷rbis鈥� ostatecznie znika z krajobrazu polskiej turystyki i ma funkcjonowa膰 pod now膮 - 鈥濫ssendi鈥�. Na pocz膮tku maja informacj臋 w tej sprawie przekaza艂o kierownictwo grupy AccorInvest, do kt贸rej od 2020 roku nale偶y Orbis.
To symboliczny koniec instytucji, kt贸ra przez ponad wiek wsp贸艂tworzy艂a podr贸偶nicze do艣wiadczenia Polak贸w 鈥� od wakacji nad Balatonem po delegacje z paszportem s艂u偶bowym. 鈥濷rbis znaczy 艣wiat鈥� 鈥� g艂osi艂a maksyma i cho膰 to ju偶 historia, to biuro pozostaje jednym z najbardziej rozpoznawalnych rozdzia艂贸w w dziejach polskiej turystyki. (PAP)
Marta Panas-Goworska
mpg/ jkrz/ lm/